Kiedy półkule lepiej się komunikują? Rozmowa z Gigi Luk z Uniwersytetu Harvarda

Jakie dokładnie zmiany zachodzą w mózgu osób dwujęzycznych?

GL: W przypadku dzieci nie jestem w stanie powiedzieć, bo nie mamy jeszcze wystarczającej ilości danych. Wydaje mi się, że w mózgu dzieci dwujęzycznych zachodzą zmiany zarówno strukturalne jak i funkcjonalne. U młodszych i starszych dorosłych największą różnicę można zaobserwować w istocie białej mózgu – w ścieżkach przenoszących informację w mózgu, o których już wspominałam. Największe zmiany można zauważyć w ścieżkach, łączących obie półkule mózgu.

Obie półkule? Przecież ośrodki odpowiedzialne za język są usytuowane w lewej półkuli…

GL: Tak, w dużej mierze jest tak rzeczywiście. Ale kiedy znamy kilka języków, w grę wchodzi także zarządzanie tymi językami. Do tego potrzebujemy zasobów. Jednym z takich zasobów jest kontrola zachowania, która umiejscowiona jest w prawej półkuli. Jeśli musisz ćwiczyć dwie półkule, aby osiągnąć pewien cel, musisz zbudować zestaw połączeń, które pozwolą obydwu półkulom sprawnie się komunikować. Osoby dwujęzyczne potrzebują efektywniejszej koordynacji dwóch półkul.

A co pozwala nam na stwierdzenie z pewnością, że zmiany w mózgu u osób dwujęzycznych są spowodowane dwujęzycznością, a nie innymi czynnikami?

GL: To ważne pytanie. To, co robię, to analiza korelacji – zmiany w mózgu niekoniecznie możemy przypisać tylko i wyłącznie dwujęzyczności, ponieważ dwujęzyczność to doświadczenie życiowe, które składa się też z wielu innych czynników. W badaniach, które prowadzę, poddaję kontroli zawsze wiele zmiennych: np. liczbę lat edukacji, proporcję mężczyzn i kobiet w grupie badanej. Kontrola ta obejmuje także stopień znajomości języka angielskiego oraz to, ile razy dana osoba była już wcześniej umieszczana w skanerze. Nie możemy porównywać ze sobą osób, które w przeszłości często chorowały, z osobami, które przed ukończeniem 70 roku życia cieszyły się dobrym zdrowiem. Innym ciekawym czynnikiem, który poddaję kontroli, jest doświadczenie z medytacją. Dużo doświadczeń z medytacją i kierowaniem naszej uwagi do wewnątrz siebie może również wpływać na wyniki badań, które prowadzę.

Tak więc odpowiadając na pytanie, czy te zmiany w mózgu są, czy nie są spowodowane przez dwujęzyczność: metodologia, którą się posługuję, nie jest w stanie nam na to pytanie odpowiedzieć. Ale w przypadku tych badań możemy powiedzieć, że dwujęzyczność jest w jakiś sposób związana ze zmianami w mózgu, które obserwujemy. Gdybyśmy chcieli przetestować relację przyczynowo-skutkową, musielibyśmy przeprowadzić eksperyment, w którym obserwowalibyśmy naszych badanych w ciągu całego ich życia. W momencie rozpoczęcia badań wszyscy musieliby mieć podobne doświadczenie językowe, być jednojęzyczni, następnie losowo wybrałabym kilka osób, które poddałyby się nauce drugiego języka i po jakimś czasie porównała zmiany w mózgu u osób uczących się drugiego języka ze zmianami u osób, które nie uczyły się drugiego języka.

Ale do tej pory nikt takiego badania nie przeprowadził?

GL: W zasadzie takie badania odbyło się. Badacze przyglądali się amerykańskim studentom, którzy uczyli się języka niemieckiego w Niemczech. Okazało się, że zmiany w ich znajomości języka niemieckiego były skorelowane ze zmianami – zarówno strukturalnymi jak i funkcjonalnymi – które zachodziły w ich mózgu w miarę uczenia się.

Czy te wszystkie badania, których celem jest sprawdzenie zmian, które zachodzą w mózgach osób dwujęzycznych, a co za tym idzie – zweryfikowanie, jakie korzyści może przynieść dwujęzyczność – są ważne dla polityki społecznej, zdrowotnej?

GL: Tak. W moim badaniach chciałabym wykazać, że dwujęzyczność w kontekście edukacji jest korzystna. Myślę, że dużo ważniejszym pytaniem jest – jakie czynniki sprawiają, że dzieci dwujęzyczne wypadają w niektórych zadaniach – eksperymentalnych lub szkolnych – inaczej, niż dzieci jednojęzyczne. Wiemy, że uczenie się więcej niż jednego języka może być dla nich wyzwaniem, mogą potrzebować trochę więcej czasu, aby dorównać poziomem języka swoim jednojęzycznym rówieśnikom, ale wiemy też, że mogą być lepsze w innych, pozajęzykowych obszarach. Myślę, że dawno już minął czas na zastanawianie się nad pytaniem, czy istnieją korzyści – a może wprost przeciwnie – związane z dwujęzycznością. Musimy raczej zastanawiać się, jak możemy pomóc dziecku, które rozwija się dwujęzycznie, jak można zaradzić wyzwaniom, które napotyka. Wkraczamy w nową erę badań nad dwujęzycznością, które to badania będą koncentrowały się bardziej na czynnikach, związanych z osiągnięciami akademickimi.

W jaki sposób mogą zostać wykorzystane wyniki Pani badań w edukacji?

GL: W społeczeństwach, w których występuje wiele różnych języków, bardzo trudno jest zbadać, czym tak naprawdę jest biegłość językowa u dzieci. W przypadku Ameryki Północnej mamy oczywiście testy językowe w języku angielskim i hiszpańskim. Ale co zrobić, kiedy dziecko mówi w języku, w którym testy szkolne są niedostępne? Jednym sposobem może być użycie testów niewerbalnych, które sprawdzają, jak dziecko radzi sobie z rozwiązywaniem problemów lub z przetwarzaniem informacji. W ten sposób możemy lepiej zrozumieć różnicę między trudnościami w nauce niezależnymi od dwujęzyczności, a problemami, wynikającymi ze słabej znajomości języka większości. Ciężko jest stwierdzić, czy dwujęzyczne dziecko z problemami z czytaniem potrzebuje po prostu więcej czasu, żeby rozwinąć umiejętność czytania w jednym z języków, czy też wymaga  specjalistycznej pomocy, ponieważ ma trudności w nauce. W takim wypadku należy spojrzeć na dziecko jako na „spójną całość”, czyli nie tylko na jego wyniki w zadaniach językowych, ale też na jego niejęzykowe umiejętności.

A czy jest sens uczyć się języka w starszym wieku?

GL: Oczywiście. Ja niedługo skończę 38 lat i wciąż uczę się nowych języków. Okres krytyczny w odniesieniu do nauki nowych języków nie istnieje. Ostatnie badania wskazują, że dorośli uczą się wręcz lepiej, niż dzieci. Jeśli masz motywację do uczenia się, to Twój mózg jest plastyczny przez całe życie. Uczymy się każdego dnia. To tak jak z nauką gry na instrumentach muzycznych – możesz pewnego dnia stwierdzić, że chcesz nauczyć się gry na skrzypcach – po prostu zacznij się uczyć. Być może zajmie Ci to więcej czasu jako osobie dorosłej, ale nie oznacza to, że nie nauczysz się w ogóle.

Dziękujemy za rozmowę.  

Joanna Durlik i Joanna Kołak