„Inne słowa, te same myśli” – rozmowa z Johnem Lipski z Penn State University

Pana nazwisko brzmi znajomo – czy ma pan polskie korzenie?

JL: Cała czwórka moich dziadków przyjechała do Stanów Zjednoczonych z Polski. Było to pod koniec XIX wieku. Rodzina mojej mamy, której nazwisko brzmiało Pozarzycki, pochodziła z okolic Wilna – to dziś jest Litwa. Ze strony ojca – nie wiemy tego dokładnie – chyba z okolic Lublina. Pierwszym językiem moich rodziców, którzy urodzili się już w USA, był polski. Nigdy nie wyjechali ze Stanów, nie byli w Polsce, ale żyli przez wiele lat w polskiej dzielnicy w mieście Toledo w stanie Ohio. Można tam było przeżyć całe życie, mówiąc wyłącznie po polsku. Sklepy, kościół, wszędzie mówiło się po polsku. Niedługo przed moim urodzeniem, rodzice jednak przeprowadzili się do dzielnicy, gdzie dominował angielski.

Czy rodzice mówili do Pana po polsku?

JL: W mojej obecności tak, ale do mnie – nie. Bardzo tego żałuję. Moi rodzice doświadczyli chyba jednego z najsmutniejszych aspektów historii USA. Mając siedem lat, poszli do szkoły, nie znając angielskiego praktycznie w ogóle. Żyli w tej samej dzielnicy i ich doświadczenia były identyczne. Byli obiektem docinków dzieci i złośliwości nauczycieli. Nie istniało wtedy nic takiego, jak dwujęzyczna edukacja. Nie podejmowano żadnych wysiłków, aby zasymilować dzieci nieznające angielskiego, po prostu dawano im do zrozumienia, że są głupie, bo nie mówią po angielsku. Było to przyczyną traumy w pokoleniu moich rodziców. Miałem wielu kolegów, których rodzice byli Polakami, Ukraińcami, Rosjanami czy Węgrami i wszyscy mieli podobne wspomnienia. Po tym wszystkim moi rodzice postanowili oszczędzić mi swojego losu i nie mówić do mnie po polsku.

Powiedział Pan przed chwilą, że żałuje, że nie miał pan szansy poznać polskiego. Kiedy pan sobie to uświadomił?

JL: Chyba jeszcze wtedy, gdy mieszkałem z rodzicami, może jak byłem w szkole średniej? Ale było już wtedy za późno. Trochę się uczyłem, ale nie było sprzyjających okoliczności. Rodzice nie wkładali już w to serca, ja też nie… Poza tym, chyba nie bardzo wiedzieli, jak się do tego zabrać. Pewnie wiecie to lepiej ode mnie, ale większość polskich imigrantów w tamtym czasie to byli ludzie ze wsi, bez wykształcenia, bez umiejętności pisania i czytania w swoim ojczystym języku. Może moi rodzice trochę się bali, że język, który mi przekażą będzie odbiegał od polszczyzny, jaką władają ludzie wykształceni?

A czy nie miał Pan pokusy, jako językoznawca, aby nauczyć się polskiego i – być może – skoncentrować się na językach słowiańskich?

JL: Nie, hiszpański pojawił się w moim życiu, hm, w sposób nie do końca zaplanowany. Jak wspomniałem znałem trochę hiszpański, a następnie, powoli odkryłem w sobie powołanie językoznawcze. Hiszpański stał się dla mnie sposobem, aby wcielić je w życie. Aby zrealizować cel, jakim było dla mnie nauczenie się polskiego, musiałby pojawić się jakiś kontekst. Kiedyś, jeszcze za czasów komunistycznych, istniało stypendium fundowane przez polski rząd, skierowane do osób z polskimi korzeniami. Kilka osób przekonywało mnie, że powinienem postarać się o nie, ale miałem wówczas małe dzieci i nie zdecydowałem się. Poza tym kwestia nauczenia się polskiego była dla mnie rzeczą zbyt osobistą. Jako językoznawca mogę się uczyć języka keczua czy kreolskiego filipińsko-hiszpańskiego. Polskiego natomiast nie chciałbym się uczyć od osób mi obojętnych – przypadkowych uczestników badań. Może zabrzmi to śmiesznie, ale pomimo to, że ani ja nie byłem nigdy w Polsce, ani nawet moi rodzice, uważam się za Polaka, choć niemówiącego po polsku. I z tego powodu, chciałbym się nauczyć polskiego w określonym kontekście. Nie było dotąd po temu okazji, owszem, mogę sobie kupić taśmy, książki, albo zasiąść w klasie, ale ja potrzebuję osobistego kontaktu – w polskim środowisku tu w Stanach, albo w Polsce.

Z tego, co Pan mówi wynika, że język nie jest wcale konieczny, aby utrzymać tożsamość narodową. W Pana przypadku, język nie był konieczny, aby Pan się czuł Polakiem.

JL: Nie dano mi szansy, abym nauczył się polskiego, czego bardzo żałuję. Może czułbym się wtedy jeszcze bardziej Polakiem? Ale inne aspekty mojego wychowania dały mi poczucie polskiej tożsamości. Czy można mieć pewien rodzaj tożsamości bez znajomości języka? Sądzę, że tak, ale tylko do pewnego stopnia. Język jest integralną częścią kultury. Mam poczucie przynależności do polskiej kultury, ale nie znam języka. A więc to tylko rodzaj substytutu w porównaniu do sytuacji, gdy ma się jedno i drugie.  Ale to wszystko, co mogę mieć. A jak się nie ma co się lubi, to się lubi, co się ma.  

Wracając do Pana rodziców, decyzja, żeby nie mówić do Pana po polsku musiała być dla nich trudna, ale czy razem z językiem odrzucili polską kulturę, zwyczaje?

JL: Po pierwsze, nie wiem do jakiego stopnia była ona świadoma. Gdy spojrzeli wkoło, wszyscy ich krewni, bliżsi, dalsi znajomi, a także członkowie innych grup etnicznych, wszyscy przestawali mówić w swoich językach, wszyscy z podobnych powodów. Ale poza tym, nie było innych powodów, abyśmy nie czuli się Polakami: zwyczaje, muzyka, jedzenie, śluby, pogrzeby, msze, a także – generalnie – życie rodzinne było polskie.

A czy rozmawiali z Panem na ten temat?

JL: Nie sądzę, aby stanowiło to dla nich jakikolwiek temat do przemyśleń. Wybór angielskiego był wyrazem pragmatyzmu. Ale oni nigdy nie odwrócili się od swojej kultury, ona była częścią tego, jak byłem wychowywany. Nie było żadnych rozmów na temat tego, co to oznacza być Polakiem, że coś powinienem, albo czegoś nie powinienem. Nie, bycie Polakiem było naturalne – wszyscy wkoło byli Polakami, rodzina, znajomi. Nawet jak rodzice potrzebowali zlecić jakieś prace związane z domem, brali książkę telefoniczną i jak widzieli polskie nazwisko, to dzwonili do tej osoby, bo wiedzieli, że ich nie oszuka. I tak było do ich późnej starości.

Czy sądzi Pan, że fakt, że wzrastał pan w dwujęzycznym domu, miał wpływ na pana wybory zawodowe? Nie od razu zdecydował się Pan na karierę językoznawczą, ale może jakiś wpływ był, nawet podświadomy.

JL: Myślę, że tak. Jak już wspomniałem lingwistą człowiek się rodzi, a nie staje. Na początku chciałem zostać inżynierem elektrykiem. Fakt, że wychowywały mnie osoby wielojęzyczne (moja babcia mówiła też trochę po rosyjsku) i że w dzieciństwie słyszałem też inne języki, mógł mieć jakiś wpływ na moje późniejsze wybory. Może też miałem trochę biegłości fonologicznej, bo od dzieciństwa słyszałem polskie słowa, które brzmiały zupełnie inaczej niż angielskie? Idea, że można coś powiedzieć w inny sposób, że różne słowa mogą oznaczać to samo, też była częścią mojej formacji. Oczywiście wtedy o tym nie myślałem, bo dzieci nigdy tego nie robią.

Myślę także, że to, że ludzie wokół mnie mówili w dwóch językach, w sposób spontaniczny i bez formalnego wykształcenia, miało wpływ na rodzaj badań jakie dziś prowadzę. Badam najczęściej społeczności, żyjące w bardzo prymitywnych warunkach i które zawdzięczają swoją mądrość raczej doświadczeniu życiowemu niż formalnemu wykształceniu. Przypominają mi oni w dużym stopniu ludzi, wśród których wyrosłem. Inne słowa – te same myśli.  

Dziękujemy Panu za rozmowę.

Zofia Wodniecka i Karol Chlipalski